Na Kosovu je počelo, na Kosovu će i da se završi. Ova svojevrsna krilatica često se mogla čuti po političkim kuloarima i u neformalnim razgovorima kada na dnevni red dođe tema koja zvuči kao daleka prošlost, iako ju je umjesto pod istoriju mnogo adekvatnije podvesti pod termin “jugoslovenska kriza”.
Za taj početak neki smatraju 1989. godinu i milionski miting na Gazimestanu kao događaj kojim se Slobodan Milošević praktično ustoličio na mjesto zaštitnika ne samo kosovskih Srba, nego nacionalnih interesa Srba u tada još prilično čvrstoj SFRJ. Ipak, pravi početak na Kosovu desio se nekoliko godina ranije, preciznije u proljeće 1981. godine kada su održane prve masovne demonstracije kosovskih Albanaca na kojima se prvi put moglo čuti glasno i karakteristično “Kosovo republjika”.
Polovinom ovog mjeseca, tačnije 17. maja, navršilo se tačno četiri decenije od posljednjih masovnih demonstracija širom tadašnje i sadašnje (ali sa fusnotom) južne srpske pokrajine. Ni svjedoci tog vremena, ni politički analitičari, ni hroničari društvenih dešavanja do danas nemaju siguran odgovor da li je ono što je tada počelo zaista bio socijalni studentski bunt zbog loše hrane u studentskoj menzi koji je vrlo brzo iskorišćen u političke svrhe ili organizovani masovni bunt većinskog albanskog stanovništva koje je lošu hranu u studentskoj menzi iskoristilo da pokaže svoje stvarne apetite.
Profesor prištinskog Univerziteta sa sjedištem u Sremskoj Mitrovici Dejan Mirović pravi jasnu distinkciju u krilatici sa početka ovog teksta i objašnjava da mantra po kojoj se Slobodanu Miloševiću fakturiše odgovornost za događaje od prije 40 godina nije utemeljena.
– Pre svega, u to vreme, dakle u proleće 1981. godine, Slobodan Milošević je bio u “Tehnogasu” ili obični bankar. Prema tome, da je lažna zapadna i regionalna matrica po kojoj je Slobodan Milošević kriv za događaje na Kosovu i Metohiji, pa maltene i za ono što se danas tamo dešava, baš kao što je lažna i ona o srpskoj agresiji u BiH, pokazuju upravo te demonstracije od pre četiri decenije sa kojima Milošević ima veze koliko vi ili ja danas – smatra Mirović.
Uzroci
U tom smislu, smatra on, jasno je da su dva glavna uzroka koja su do toga dovela titoistička, antisrpska politika koja je podstrekivala albanske separatiste da rade to što rade i, naravno, umiješanost Zapada.
– Ako se uzme u obzir da Srbija, prema Ustavu SFRJ iz 1974. godine, nije imala nikakve ingerencije na KiM i da su demonstracije održane kad je taj Ustav bio na snazi, pokazuje da je taj apsolutno secesionistički i separatistički pokret na KiM imao uzroke u ta dva elementa – kategoričan je Mirović.
Da albanske ideje idu u pravcu separatizma bilo je jasno i tada, ali sa ove vremenske distance i povezujući taj događaj sa svim onim što se kasnije desilo, to je i više nego kristalno jasno. Međutim, nije jasno da li je odgovor Srba i njihovog rukovodstva na ta dešavanja trebao da bude drugačiji, odnosno da li bi kasniji događaji bili drugačiji da je reakcija bila drugačija. Profesor Mirović se slaže da je naivno vjerovati da drugačija reakcija ne bi dovela do onoga do čega je došlo poslije samo desetak godina na širem jugoslovenskom prostoru.
– Mislim da su, pre svega, devedesetih godina stvari otišle toliko daleko da je pitanje da li je bilo koja druga vlast to mogla sprečiti. Kao neko ko živi i radi na KiM, Srbi, baš kao danas, ni tada nisu smeli u pojedinim gradovima da izlaze noću na ulicu. Treba ostaviti istoričarima da li je neko možda mogao nešto bolje da uradi, da li je bilo dovoljno dobrih kadrova i mudrosti, ali ono što je bitno za nas, za ovu generaciju o kojoj govorimo, jeste da se izvuku pouke iz toga i da razumemo da je ovo što se danas dešava na KiM nastavak politike iz 1974. godine – kaže Mirović za naš list.
On smatra da se to najviše ogleda kroz Briselski i Vašingtonski sporazum.
– Štaviše, postoji apsolutni pravni kontinuitet između ova dva sporazuma i Ustava iz 1974. godine, a to je da Srbija nema ingerencije na KiM, a da s druge strane pomaže izgradnju tzv. Kosova – zaključuje Mirović.
Kada je riječ o značaju i ulozi Srpske pravoslavne crkve, čiji se korijeni i najveće svetinje nalaze u južnoj srpskoj pokrajini, na loš položaj Srba decenijama je upozoravao blaženopočivši patrijarh Pavle dok je bio episkop raško-prizrenski, ali odgovor na te apele, vapaje i upozorenja bio je ignorantski odnos Beograda. Nije se mnogo toga promijenilo, jer današnji episkop Teodosije i sveštenstvo takođe upozoravaju na brojne napade i loš položaj SPC. Nažalost, odgovor zvaničnog Beograda, čak i kada bi se pokazalo htijenje, danas praktično i ne može da bude mnogo drugačiji od deklarativnog. Dejan Mirović smatra da je problem što se vlast u Beogradu ponaša kao titoistička vlast u liku Latinke Perović koja je sedamdesetih godina apsolutno ignorisala apele SPC.
– Možemo da izvedemo analogiju i sa tim da je Latinka Perović, koja je Srbiju smatrala odgovornom za albansko nezadovoljstvo i za njihove demonstracije od pre četiri decenije, javno podržala Briselski sporazum. To je još jedan dokaz da se radi o istoj politici – kaže Mirović.
Ono što je poražavajuće jeste činjenica da danas u južnoj srpskoj pokrajini Srbi žive u svega nekoliko opština na krajnjem sjeveru, da su najveće svetinje SPC opasane bodljikavom žicom i pod zaštitom međunarodnih vojnih snaga, da je prije više od deceniju i po cijeli svijet svjedočio pogromu srpskih crkava i manastira od strane razularene rulje. Međutim, ono što je još više porazno je da se odgovornost za politiku sa takvim rezultatima i poslije četiri decenije fakturiše Srbima. Potpuno iluzorno zvuče riječi bivšeg visokog funkcionera SKJ Raifa Dizdarevića, koji se prije četiri decenije nalazio na čelu savezne Skupštine, a koji je nedavno govoreći o demonstracijama na KiM iz tog perioda rekao da će “istorija dati ocjenu u kojoj mjeri je raspad Jugoslavije počeo upravo tim događajima”. Dizdarević pri tome nije propustio priliku da demonstracije albanskog stanovništva, čija je glavna parola i poruka bila “Kosovo republika”, ocijeni kao događaj koji je raspalio velikosrpski nacionalizam, gotovo kriomice dodajući da su se stanjem na Kosovu koristili i svi drugi nacionalizmi u Jugoslaviji.
– Bio je to politički zemljotres, koji je uzdrmao stabilnost i odnose u zemlji, a posljedice su imale trajno dejstvo. Bio je to, zapravo, početak pretvaranja Kosova, u godinama koje su uslijedile, u žarište krize u Jugoslaviji. Tu je počinjala kriza jugoslovenskog opstanka – ocijenio je Dizdarević.
Nije kraj
Njegovo mišljenje djelimično dijeli politički analitičar iz Prištine Beljuj Bećaj, koji smatra da je jugoslovenska kriza događajima iz 1981. godine dobila na ozbiljnosti, ali kaže da je nezadovoljstvo albanskog stanovništva tada samo kulminiralo, a da razlozi tog nezadovoljstva sežu još dublje u prošlost. On ocjenjuje da pitanje države nije pitanje jednog događaja, već dugoročnog procesa, ističući da ono za šta mnogi tvrde da je započelo 1981. godine, iako je počelo ranije, do danas nije zaokruženo.
– Međunarodni faktor jeste pomogao u sticanju državnosti Kosova, ali građani Kosova nisu zadovoljni onim što je stvoreno. Siguran sam da oni koji su pre četiri decenije poveli demonstracije u Prištini i širom Kosova nisu želeli ovakav rezultat – kaže Bećaj za “Glas plus”.
On ipak smatra da događaje od prije četiri decenije još uvijek ne treba podvoditi pod istoriju, jer nisu dobili ni svoj epilog, a kamoli vremenski sud, ali kaže da u jednu stvar ne treba sumnjati.
– Čuo sam mnogo puta kada se kaže “na Kosovu je počelo, na Kosovu će i završiti”, ali samo delimično delim to mišljenje. Relativna stvar je da li je započelo na Kosovu, ali sasvim je sigurno da će na Kosovu završiti – zaključuje Bećaj.
Pored političkih konotacija kao osnovne karakteristike koje sa sobom nosi, događaj od prije četiri decenije ostavio je trag i u pop kulturi. Odmah poslije demonstracija frontmen “Bijelog dugmeta” Goran Bregović napisao je ljubavnu pjesmu na albanskom jeziku. Taj gest je dvojako tumačen, ali je preovladalo mišljenje da je Bregović kao Jugosloven po opredjeljenju to uradio s ciljem da pacifikuje kosovske Albance, ali prije svega sa namjerom da proširi tržište i proda ploču. Ono što se desilo uporedo sa izlaskom tog albuma i pjesme je to da je Željko Bebek napustio tada najpopularniju jugoslovensku rok-grupu. Bebek je tek nedavno rekao da je ta pjesma imala uticaja na njegovu odluku, ali prostora za razna tumačenja kontroverzni Bregović je dao sljedećim albumom na čijem omotu je bila Kosovka djevojka.
Đorđe Balašević je 1986. godine izdao album “Bezdan” i pjesmu “Ne lomite mi bagrenje”. Pjesma je na prvi pogled ljubavna, ali Balašević nikada nije demantovao, a nije se ni hvalio javno time da pjesma šalje poruku podrške ugroženim Srbima na Kosovu i Metohiji.
Stihovi “Polako komšije, ne može samo da se uđe, da se ruši tuđe, lepo sam im rekao, ne lomite mi bagrenje…”, prilično dvosmisleno, ali jesu predstavljali poruku koja ima veze sa dešavanjima na KiM, što je i sam Balašević između redova priznavao na koncertima. Ipak, optužbe na njegov račun da je nacionalista i to srpski nacionalista potpuno su pale u vodu devedesetih godina kada je on svojim angažmanom napravio otklon od bilo kakvog nacionalizma, pri čemu odgovornost za raspad Jugoslavije i sva dešavanja iz tog perioda nije adresirao onima kojima je posvećeno “Bagrenje”, već rukovodstvu Srba i Srbije iz burnih devedesetih godina.
I Nele Karajlić i “Zabranjeno pušenje” imali su hit sa političkim prizvukom. Pjesma “Na straži pored Prizrena”, sa albuma ove grupe “Male priče o velikoj ljubavi” iz 1989. godine, direktno je targetirala albanske separatiste, jer se stihovi “Metak je nestrpljiv u cijevi,/u ušima zvoni naredba,/pucaj na sve što je sumnjivo,/momče, i ne žali iredentista”, jasno odnose na njih zato što u javnom diskursu nisu označeni kao separatisti, secesionisti ili nekim drugim terminom, već upravo prepoznatljivim nazivom – iredentisti.
Frontmen niške grupe “Galija” Nenad Neša Milosavljević jedan je od rijetkih koji je priznao da je pjesma “Digni ruku” i stihovi “digni ruke od svega, nemaš kartu ni do Prištine” politički motivisana.
– Posle demonstracija Albanaca na Kosmetu, neki pripadnici tog naroda su nastavljali provokacije tako što su maltretirali srpsko stanovništvo, pa je i odlazak dece u školu bio rizičan. Slika objavljena u novinama, gde baka vodi svoje unuče u školu sa puškom na ramenu, bila je posebno uznemirujuća i bila mi je direktna inspiracija za pesmu. Ta fotografija je izazvala i bes prema državi, koja je bila nemoćna da te probleme reši. Zato i stoji taj stih da smo takvi i da “nemamo čak ni kartu do Prištine” – priznao je popularni Neša Galija, ne sluteći vjerovatno u trenucima stvaranja da će se stihovi u godinama koje su došle poslije toga pokazati kao proročki i dobiti zlokoban prizvuk koji ih prati do danas, kao što je i sudbina preostalih kosovskih Srba koji su ostali na svojim vjekovnim ognjištima u kolijevci Srpske pravoslavne crkve i srcu Srbije.
Oživljavanje Ahtisarijevog plana
Komentarišući “non-pejper” koji navodno dolazi iz Francuske, a koji ponovo govori o zajednici srpskih opština, o tome da nema klasičnog priznanja nezavisnosti KiM od strane Srbije i tome da SPC dobija autonomiju, Dejan Mirović kaže da je to samo modifikovani Ahtisarijev plan.
– Radi se o sprovođenju plana koji daje manjinska prava Srbima u okviru secesionističkog Kosova i u tom planu se SPC, koja osam vekova postoji i trpi poniženja od secesionista, navodno štiti. Nisam video da je takva ideja odbačena od strane Srbije i možemo videti neutralne izjave od njenih zvaničnika, što svakako zabrinjava. Uzimajući u obzir reakcije rukovodstva Srbije i tvrdnje da bi Grčka mogla da prizna nezavisnost KiM, ne bi bilo iznenađenje da već u julu imamo neki dogovor ili potpisan dokument na bazi Ahtisarijevog plana koji je odbačen od strane Rusije i tadašnjeg premijera Koštunice još pre 13 godina – kaže Mirović.
Hronologija
Masovne demonstracije 1981. godine započele su 11. marta gotovo bezazleno u kantini studentskog doma, a povod je bio loš kvalitet hrane. Poslije početnih parola socijalne prirode, počele su da se izvikuju parole kojima se pokušalo ukazati na podređen položaj Kosova poput „Trepča radi, Beograd se gradi”. Poslije početnih petnaestak dana, demonstracije su kulminirale 26. marta kada je na Kosovo došla Štafeta mladosti i kada je rutinska manifestacija iskorištena za masovna okupljanja i klicanje tadašnjem političkom zatvoreniku Ademu Demaćiju. Vrh SFRJ to je ocijenio kao „prijetnju teritorijalnom integritetu i suverenitetu” i predsjedništvo SFRJ je 2. aprila proglasilo vanredno stanje i poslalo JNA na KiM, uključujući i oklopne jedinice. Tenkovi na ulicama gradova Kosova i Metohije doprinijeli su tome da se demonstracije počnu smirivati, pa je poslednje masovnije okupljanje zabilježeno 17. maja.
(Glas Srpske)
