PIŠE: Saša Bižić
Kada bi se Arčibald Rajs, na jedan dan, po drugi put našao među Srbima i odlučio da provjeri kakvi su odnosi pripadnika iste nacije sa dvije strane Drine, bio bi prilično zadovoljan.
Jer, zbog ograničenog vremena za „inspekciju“, morao bi da se osloni na političke, kulturne i sportske rubrike banjalučkih i beogradskih medija. To bi bilo dovoljno da pomisli kako između Srba u Republici Srpskoj i Srbiji vlada potpuna idila. U ovakvom uvjerenju naročito bi ga učvrstila harmonija između njihovih vladara, Milorada Dodika i Aleksandra Vučića, ako bi usmjerio pažnju na posljednja izdanja „Ćirilice“ i izlive međusobne privrženosti u stilu „Ja tebi serdare, ti meni vojvodo“.
U takvim okolnostima, znameniti švajcarski kriminolog – zapamćen po neprocijenjivoj pomoći Srbiji u Prvom svjetskom ratu, ali i po strogoj i pravednoj kritici srpskih mana u završnici života – ne bi pronašao previše materijala za nastavak fascinantnog spisa „Čujte, Srbi“ iz 1928. Povjerovao bi dobri i mudri čovjek da je narod kojem se tada obraćao danas dovoljno trezven da ne zagorčava vlastitu sudbinu produbljivanjem unutrašnjih razlika, uključujući i ekavsko-ijekavsku. Međutim, ako lucidni Rajs ne bi imao limit od 24 časa za posjetu, morao bi da preispita početni utisak. Spuštanjem sonde u dubinu srpske populacije sa lijeve i desne obale Drine mogu se, naravno, registrovati očigledne manifestacije obostrane naklonosti i bliskosti, ali se stiže i do obeshrabrujućih saznanja o animozitetima. Oni imaju bar tri uporišta – u istoriji, jeziku i mentalitetu.
U prvom slučaju, nema potrebe za povratkom u daleku prošlost, u kojoj su svi Srbi bili u jednoj državi – Turskoj. Dovoljno je osvrnuti se na period od 1941. do 1945. koji je pokojni doajen Demokratske stranke Desimir Tošić svojevremeno drastično okarakterisao kao doba „građanskog rata između zapadnih i istočnih Srba“, aludirajući na većinsku strukturu partizanskih jedinica i ravnogorskih formacija. Taj lom je dobio obrnuti tok od 1991. do 1995, pošto su se četničke konotacije tada pripisivale Republici Srpskoj, a komunističke Srbiji.
Među jezičkim bizarnostima, najpoznatija je sklonost Srba sa zapadne strane Drine da braću i sestre u matici nazivaju „Srbijancima“, na šta im sa druge obale rijeke stiže etiketa „Bosanci“. O površnosti i lakomislenosti s kojom (ij)ekavske narodne mase pristupaju ovim odrednicama svjedoči često iščuđavanje zbog ljutnje sagovornika nakon takvog oslovljavanja. Taj mazohistički fenomen ponekad se olako o(t)pisuje kao puka zaostavština doživotnog vladara SFRJ Josipa Broza Tita ili nekadašnjeg autrougarskog „supervizora“ u Sarajevu Benjamina Kalaja.
Međutim, prof. dr Miloš Kovačević, redovni profesor lingvistike na Filološkom fakultetu u Beogradu i Filozofskom fakultetu na Palama, objašnjava da je sve počelo znatno ranije i da ovi stereotipi sežu čak do 18. vijeka, što kasnije bilježe Dositej Obradović i Vuk Karadžić. On smatra da Srbe „ako je neophodno, treba imenovati padežnom konstrukcijom, na primjer Srbi iz Srbije i Srbi iz Srpske“, te dodaje da „’zemaljsko ime’ Srbijanac za Srbe iz Srbije ima uvredljivo i pogrdno značenje“, a da naziv „Bosanac“ sadrži probošnjačke, unitarističke konotacije.
„Te spontano nastale stereotipe danas koriste srpski neprijatelji za svođenje svega što je srpsko na srbijansko, da bi se preostalo srpsko podvelo pod nesrpsko: bosansko, hrvatsko i crnogorsko“, ističe Kovačević, uz poruku da „takve stereotipe treba iskorijenjavati među Srbima i za račun sličnosti ukidati štetne kvalifikacije, koje najčešće i nemaju nikakvog naučnog osnova“.
Ovakva vrsta regulacije jeste moguća u zvaničnoj korespodenciji raznih institucija, ali nema tog paragrafa sa dovoljnom snagom da zaustavi dio raspomamljenih Srba iz RS kada za sunarodnike iz Srbije počnu da koriste – politički nekorektni termin za Rome. Tu verbalnu kloaku ne može da zatrpa ni davni humor Mirka Jovića, (pred)ratnog lidera Srpske narodne obnove, koji je svojevremenu ponudu režiseru Zdravku Šotri da momci iz SNO zamijene prvobitne tamnopute statiste na snimanju filma „Boj na Kosovu“ – prihvaćenu, ako nekoga zanima – objasnio riječima: „Srbi i Cigani su uvijek bili zajedno kroz istoriju, ali se znalo ko je ko“.
I termin „Bosanac“ ima odgovarajuće sočne dodatke u vokabularu ljudi iz Srbije. U to se 1992. uvjerio jedan mladić srpske nacionalnosti iz krajiške opštine koja se našla pod muslimanskom kontrolom, dok je prekraćivao izbjegličke dane igrajući šah sa tetkom u Zemunu. Bahati tečo je svaki ofanzivni potez propratio provokacijom: „Bosanac – dupeglavac“! Kada je gostu prekipjelo, odgovorio mu je: „Znaš šta si ti, tetak? Ti si moj ku..ina“! Zatim je srušio figure sa table, ostavio šokirani ostatak porodice sa nadrndanim domaćinom i trajno otputovao u Niš.
Sociolog Ivan Šijaković, profesor Fakulteta političkih nauka u Banjaluci, podsjeća na istraživanja Jovana Cvijića, u kojima je čuveni antropolog definisao dinarski i rajinski etno-psihički tip stanovništva kod Južnih Slovena. On zaključuje da na tim osnovama počivaju i ovovremene predstave Srba jednih o drugima.
„Stanovništvo Srbije je heterogeno, jer dio tamošnjih Srba ima rodbinske i druge veze sa Srbima u BiH i oni pokazuju znatno više interesovanja i razumijevanja za njih. Opet, tzv. izvorni Srbi iz Srbije, bez takvih porodičnih relacija, nerijetko tretiraju prekodrinske Srbe koji se dosele u Srbiju kao agresivne i hronično neprilagođene domaćem načinu života. Naravno, i ovi uzvraćaju drugom vrstom stereotipa, pa otuda i priče o samoživim i uspavanim gedžama, sklonim otuđenju i malograđanštini, koji ne ispunjavaju očekivanja prekodrinskih Srba da ih prihvate i štite“, tumači Šijaković, dodajući da je širok mentalitetski i govorni raspon unutar naroda rasutog od juga Srbije do Korduna i Like, sticajem dramatičnih istorijskih okolnosti, tokom posljednjih decenija splasnuo, a možda najvažniju ulogu vezivnog tkiva u tome imalo je pravoslavlje.
Ipak, „godine raspleta“ nisu donijele samo zbližavanje, već i ozbiljna razočarenja običnog svijeta. „Ovdje dosta ljudi navija za Tuđmana“, potišteno je rekla jedna Srpkinja iz zapadne Slavonije nakon par nedjelja izbjeglištva u Beogradu poslije „Bljeska“, opisujući suočavanje sa dijelom metropole koji bi upotrebio drugačije formulacije, od kosmopolitizma do pacifizma, za svoj stav o tim vremenima. Tu nije kraj nekadašnjem nerazumijevanju, jer su i poznatim intelektualcima istočno od Drine znale da „izlete“ rečenice koje su ostavljale gorak okus s druge strane rijeke. Kao, recimo, u slučaju slikara Miće Popovića i njegovog citiranja majčine uzrečice za prekodrinske Srbe iz djetinjstva u Loznici: „Jeb’lo te veslo koje te prevezlo“.
Opet, u Srbiji je tokom devedesetih bilo opravdanog zgražavanja nad ratnim profiterima iz RS i RSK, koji su se kasnije transformisali u „kontroverzne biznismene“ sa neljubaznim gardom prema pitanju: „Kako ste zaradili prvi milion“? Sličan efekat su imali i prizori dilera devizama i sličnog polusvijeta sa prekodrinskim akcentom, koji se „snalazio“, dok su, recimo, u Šumadiju stizali mrtvački kovčezi sa tijelima momaka poginulih u Vukovaru.
Za negativne aspekte stereotipa među Srbima sa dvije strane Drine račun treba da se ispostavi elitama, smatra Oleg Soldat, viši asistent na Filozofskom fakultetu u Banjaluci. On postavlja pitanje: „Zašto nije urađeno više na tome da se bolje upoznamo“? Budući da je uz svaku „dijagnozu“ dobrodošla i „terapija“, Soldat odgovara pominjanjem Rusije.
„Preporučujem ruski scenario. To je velika homogenizacija preko kulture. Kod njih se vicevi sa Azovskog mora razumiju u Arhangelsku. Homogenizacija kulturom treba da ide prvenstveno preko odlične nastave iz književnosti djeci i omladini do 18 godina. Nije sporno, regije i osobenosti moraju da ostanu, jer neki Srbi žive na 1.400 metara nadmorske visine, a neki u kriptodepresijama. Ali, dajte da podignemo opšti nivo kvalitativne kulture svih regija kroz ono što se u posljednje vrijeme opravdano naziva srpskim stanovištem“, poziva Soldat.
Zanimljivo je da do sada nije bilo ozbiljnih pokušaja da se istraži odnos naroda u Srbiji prema mogućnosti integracije sa RS, ma koliko ona bila „na dugom štapu“. A postoje, recimo, analize raspoloženja u Srbiji povodom decenije razlaza sa Crnom Gorom. Prije dvije godine, protiv hipotetičkog ponovnog ujedinjenja izjasnilo se 67 odsto ispitanih. Kako bi prošla Republika Srpska u anketi ili čak na referendumu u Srbiji sa ovakvim pitanjem? Iznenađenja su uvijek moguća, uključujući i neprijatna. Neke stvari možda je bolje ne saznati.
Različiti procenti u dva istraživanja
Prema analizi „Stratedžik marketinga“ iz 2007. godine, na pitanje što je najbolje za Srpsku, 46 odsto ispitanika u RS odgovorilo je – da ostane u sastavu BiH. Za ujedinjenje sa Srbijom bilo je 28 procenata anketiranih, dok se za nezavisnost RS izjasnilo 23 odsto građana. Sedam godina kasnije, 2014, ovakvu anketu radio je Institut za društvena istraživanja banjalučkog FPN-a. Ukupno 62,42 odsto ispitanih izjasnilo za to da se Srpska odvoji od BiH, 21,50 odsto odgovorili su da ne znaju, a protiv opcije odvajanja bilo je 15,87 odsto. Međutim, i za „suvereniste“ i dio „neodlučnih“, prema istom istraživanju, samostalnost je etapa do ujedinjenja, pošto je 76,97 odsto anketiranih smatralo da bi Srpska trebalo da se pripoji Srbiji.
(Srpska Cafe)
